GILIBUTAN SA KASAPIAN GUTOM NA MGA KATAWHAN

Sinuyat ni: Norberto Betita

Sa dugay na na panahon, bisan adton nageskuyla pa ako sa sekondarya nahibayo na daan ako kabahin sa amo pagtuon na an deposito nan mga minerales dinhi sa Probinsya nan Surigao del Norte, lakip na an Syudad nan Surigao amo an isa sa pinakadako sa tibuok kalibutan. Gani jadto na mga panahon an balita perme nag-una sa mantalaan tungod sa pagsugod pag-ukay nan minahan did-on sa Isla sa Nonoc para sa isa ka projecto na pagmina nan nikil. Samtang nageskuyla pa ako sa kolehiyo nagsugod na an konstruksyon nan planta na jadto na panahon tagbalita na isa sa pinakadako na planta nan nikil sa entero kalibutan. Jadton nakaundang na ako sa kolehiyo tungod sa kalisod nakatrabho ako didto isip isa ka gwardya. Jadto na panahon nagsige pa an konstruksyon nan arang kadako na planta. Tungod sa ako trabaho nalibot nako an entero planta lakip na an minahan kay bisan hain man kami madestino. Hangtod na noabot na sa panahon na nagsugod na an operasyon sa pagluto nan nikil sanan kobalt. Nakita gajod nako an pagawas nan naggilakgilak na nikil briquettes gikan sa kumbeyor nagisayod sa barel. Gana gajod tan-awon. An kobalt ginakuha ra nila sa isa ka parte nan planta ginasuyod sab sa barel. 

An ako nahibaw-an noabot nan 4,000 ka mga empleyado an nagtrabaho didto. Notaas an ako ranggo, nahimo ako na imbestigador. An ako sweldo P542 kada buyan, magobertaym pa kami nan tag 4 ka oras kada adlaw lakip mga Domingo sanan mga adlaw na tagdeklarar na wayay trabaho. Amo na an ako madawat kada kinsinas mosubra pa nan libo. An Maestra jadto na panahon P350 ra an buyan. Grabe ka bibo an Surigao jadto na panahon, gani nahimo an Surigao na primera klase na Syudad. An mga negosyo kusog karajaw. Pero nan waya na ako didto nokalit pag undang sa mga rason kuno na:

-sensitivity of the process to the iron content of the ore,
-high energy consumption, it being a combination of pyro- and hydro-metallurgical processes; and
- low metal recoveries, ~75% nickel and ~45% cobalt. (http://dtisdn.tripod.com/nonoc.htm)

Pero may mga hugonhugon na kuno may politikanhon na rason, sanan isa pa an mga trabahante sab nagwelga pa gajod imbes kay nagkalisod pa an kompanya. 

Sukad nan jadto mingaw na sab an Surigao. Pobre na sab an mga tawo, nohinay sab and mga negosyo. An lebel nan kapobrehon na jadton 2003, 42.3 ka porsento ikapito sa pinakapobre na probinsya sa tibuok Pilipinas. Pag-abot nan 2006 noubos gamay an lebel ngadto sa 41.6 ka porsento nahimo rakan na ikasiyam sa pinakaporbe na probinsya. Pagka 2009 notaas na sab an lebel, 47.9 ka porsento ikatuyo na pinakapobre na probinsya sa entero Pilipinas. (http://www.focusonpoverty.org/poverty-in-the-philippines-poorest-provinces/).

Sa pagsugod pagbalik nan mga minahan, amo pa sab medyo noangat an ato ekonomiya. Adton 2012 an lebel nan ato kapobrehon 34.6 porsento rakan gani human na adto nahitabo an pagkadaot sa Taganito HPAL Nickel Corp jadton tuig 2011 diin tuyo ka bilyon ka pesos an kadaot. (http://www.minesandcommunities.org/article.php?a=11231). Sa ato pa jaoy gajod dako na ikatabang an mga minahan ngadto na sa ato pagasenso. Pero ika 26 gihapon kita sa pinakapobre na probinsya. 

Taglibutan kita nan bahandi na tag butang na daan nan Ginoo sa ilayon nan ato kalupaan para ato ugmaron ngadto na sa ato pag-uswag. Pero hangtod kuman dili gihapon kita gusto na magamit nato jaon sa ato pagasenso isip Probinsya ug mga lungsuranon. Sige kita reklamo na undangon kay kuno nakadaot sa ato palibot sanan kinaijahan. Mamati kita sa mga magsisibya sa lain na mga lugar na ya gani makasabot kun unoy ato taghiaguman na kalisod dinhi sa ato bunsuyan. Kun medyo nadaot an ato kadagatan tungod sa pagmina, siguro ato kwentahon kun an pagpangisda sa mga lugar na tagminahan nakatabang ba sa pagpaasenso sa ato kumonidad sanan sa ato mga pamilya kun ikumparar sa mahitabang nan minahan? An mga grasya nan Ginoo tagbahinbahin na daan nija sa kada lugar diin jadto an ija mga anak. An ato bahin amo an mga minahunon na bahandi---nikil, puthaw, kobalt, buyawan sanan iban pa. An ato pangisda dire pankunsumo ra. An dinagko na pangisda nahibahin didto sa General Santos, amo na an ila Bariles way pagkahurot kay amo may jaon ila bahin para sa ila pagasenso. Tungod kay tag-gamit nila amo na noasenso an ila Syudad kun Probinsya. Amo sab jaon sa iban na lugar, jaoy lain lain na kapahimoan na makatabang sa pagasenso.

An dapat lamang himuon nan ato gobyerno sanan mismo an mga tagija nan minahan na tana sundon pagdajao an mga balaod para malimitahan kun malikayan an kadaot sa ato palibot sanan kinaijahan. An mga tawo na naapektuhan dapat tagaan nan sakto na suporta kun pagtabang para sa pagpahiuli nan ila nawaya na kapanginabuhian. Dapat an Lungsod na apektado tagaan nan dako na bahin sa buhis para makahimo sila nan sakto na mga plano sa pagasenso nan ila lugar sanan sa ila mga katawhan. 

Dumdomon nato na dili kaya nan ato mga lunsay na lungsuranon na mga negosyante na mag himo sanan magpatukod nan dagko na minahan. Nagkinahanglan kita nan mga kapitalista na gikan sa nagkalainlain na nasyon para kabuton an ilayom nan ato lupa diin adto an tinuod na bahandi sa pagasenso. Dapat magmapasalamaton kita sa ila imbis na ato sila lisodlisoron kun bugawon palajo. Gusto ba nato na perme ra kita pobre?

Bisan kun dili pa nato jaon minahon moabot ra gihapon an panahon na madaot gajod an ato kinaijahan kay moliso man gajod an kalibutan. Uno may kaha mahitabo kun nagpabilin ra an “Jurasic” na kapalibutan, na grabe kadagko an mga mananap na makahahadlok. Hain man kaha kita manguha nan gasolina, krudo, sanan iban pa na mga sugnod kun waya pa mabali an mga kalasangan sa una na panahon na amoy nakapahimo nan ini na mga sugnod? Hain may ato gamiton para sa ato mga tag-as sanan dagko na mga edipisyo sanan mga dagko na mga bayay kun wayay mina nan semento sanan puthaw? Uno may ato gamiton para sa ato mga kuryente, sa ato mga iban pa na mga teknolohiya kun wayay mina nan buronse sanan iban pa? Dapat nato masabtan na jaon tanan tagbutang daan nan Ginoo para ato gamiton sanan pahimuslan. Siguro an ija ra gusto na dili nato abusahan. Paigoon nato na kaiban sa pagplano nan pagmina tun-an nato an mga balaod sanan sakto na mga paagi na nakasuyat na daan, labi na ang pagproteher nan kinaijahan na mas importante labaw sa tanan.

An Pilipinas amo an ikatuyo na may pinakadako na deposito nan mineral na nikil sa entero kalibutan. (http://www.geologyforinvestors.com/nickel-laterites/). An Pilipinas amo an ikalima na pinakasapian sa entero kalibutan kun kabahin na sa mga deposito nan minerales. Ini sab dinhi and pinakadako na deposito nan nikil sa entero kalibutan. (http://nickelinvestingnews.com/5850-nickel-philippines-indonesia-supply-demand-export-ban.html). An pinakadako na deposito nan nikil sa Pilipinas ini sa Nonoc Island, Syudad nan Surigao, Probinsya nan Surigao del Norte. (ww.answers.com/Q/What_is_the_largest_nickel_deposit_in_the_Philippines_that_is_found_in_an_island_of_Surigao_Del_Norte). Suma balanse, kun idugang pa nato an mga dagko na deposito nan buyawan sanan lain pa na mga minerales gilibutan gajod an ato lugar nan kasapian pero nagpabilin na gutom an ato mga katawhan. Maglaom rakan lamang kita na madajon na gajod tanan an operasyon nan mga minahan para an ato mga tawo jaoy masudlan nan trabaho ngadto na sa ila pag-asenso.

Pero kun gusto gajod nato undangon sajon ra karajaw. Moundang kita pagggamit nan mga computer. Undangon nato an paghimo nan mga tulay sanan mga sementado na karsada. Undangon nato an pagpanday nan mga sementado na mga panimayay, mga dagko na mga building, mga tagas karajaw na tower. Moundang kita pagggamit nan mga sakyanan, barko sanan iban pa. moundang kita paggamit nan gasolina, mga gas, krudo. Moundang na kita pagsakay sa eroplano. Undangon na nato an paggamit nan mga aplayansis sa ato bayay. Bijaan na nato an ato kalingawan sa mga bag-o na teknolohiya, dili na kita mag "facebook", undang na kita sa internet. Ini tanan naggamit nan bilyon-bilyon ka metrico tonelada na materyales na naggikan sa mga minahan sa entero kalibutan. Tapos balik rakan kita paghuya sa mga kahoy na bayay. Nan kay bawal man magutod nan kahoy. Ya nay ato lain mahimo, balik rakan gajod kita paghuya sa mga kuyba. Nan kay gamay ra man an kuyba sa kalibutan, hain rakan man kita? Epokrito ra kita karajaw kun molaong kita na undangon an mga minahan, pero dili kita makabija nan tanan nan jaon na mga importante na kagamitan na kaiban sa ato adlaw adlaw na pagkinabuhi.

Pero, balitaw, kun an ato balaod molaong gajod na dili pwede, na waya nay gajod ato mahimo. Magpabilin ra kita sa ato kapobrehon, kay gibalibaran man nato an grasya na taghatag nan Ginoo para sa ato.

Jaon na mga dili maihap na grasya nan minerales sa ato probinsya gihatag nan Ginoo para ato gamiton sa sakto na pamaagi, sunod sa sakto na pamalaod sanan sakto na pagtuman sa mga polisiya sa pagtabang sa mga naapektuhan. Amo na hinonoa dapat magmapasalamaton kita sa Kahitasaan sa dili masukod na bahandi na taglubong nan Ginoo sa ilayon nan ato kabukiran sanan kalupaan.