TRAYSIKOL DRAYBER NAGULI NAN BAG SA ISA KA NEGOSYANTE

Sinuyat ni: Norberto Betita

Kasagaran mabasa nato sa mga mantalaan sanan makita nato sa telebisyon and mga matinud-anon
na mga Filipino sa lain-lain na lugar na tagdajig tungod sa ila katarong pinaagi sa pag-uli nan mga butang na nabagtan sa mga sakyanan o sa mga lugar diin didto nabijaan nan tagija an mga importante na butang. Pinaagi sa balita ginatagaan sila nan dagko na pagdajig isip pagpasalamat sa ila marajao na nahimo para sa ila isig ka tawo.

Dinhi sa Surigao jaoy sab ato mga nagserbisyo na mga traysikol drayber sa ato mga bisita na matinud-anon sab sa ila pagpanerbisyo. Gani an ila mga marajao na ginahimo dili mahibay-an nan mga katawhan kay dili man nila gusto na ipublikar pa an nahimo nila na karajawan para sa ila isigkatawo labi na gajod sa mga bisita nato dinhi sa Surigao. Gusto nila makatabang para sab na an mga turista o mga negosyante na mokari sa ato lugar magbalikbalik sila tungod kay kasaligan man an mga nagserbisyo sa publiko lakip na an ato mga drayber. Kay an paghamok sa mga turista makatabang man sab sa kinatibuk-an na pag-asenso nan tanan.

Samtang an ako asawa nagsakay sa isa ka traysikol, ya may lain pasahero nag istoryahay sila sanan an drayber. Tag istoryahan sija na isa ka duyom na noagi may ija pasahero na hubog-hubog na nosakay sa likod nan ija traysikol pasingod sa Tavern Hotel. Pag-abot sa Tavern Hotel nanaug an pasahero; tapos plete deresto na panaw medyo harayharay pa. Pag-gawas nija sa Tavern Hotel may nosakay sa atubangan nan ija traysikol. Pag-abot sa ija destinasyon nanaug. Nahitabo na nakalingi an drayber sa likod diin nakit-an nija an isa ka bag. Ija tagkuha, ya nija abrihe pero na tantiya nija na jaoy “laptop” sa suyod nan bag. Nakadumdom sija na an pinaka ulihi na nosakay sa likod amo adton ija taghatod sa Tavern Hotel. Nobalik sija didto tapos ija taghangyo an gwardya na hanapon adton tawo na bag-o pa noabot na medyo hubog-hubog kay basi sija an tagija nan bag na nabilin. Taghanap nan gwardya, pagbalik daya na an tawo nahawhawan na paghibayo na an ija bag nabilin sa traysikol. Grabe pasalamat sa tawo samtang tagabrehan nija an bag. Gilang-an nija an traysikol drayber na grabe ka importante and suyod na mga transaksyon sa bag sanan an mga record sa laptop. Nagtoo an traysikol drayber na negosyante adto na tawo. Silbi pasalamat nan negosyante tagtaga-an sija nan isa ka libo (P1,000.00) ka pisos. Waya nija dawata kay taglang-an nija na ako man obligasyon na iuli jaon na bag kay dili man ako, basi makuha pa hinuon nan lain. Pero gilugos gajod nan negosyante, ya gajod sija papanawa hantod ija tagdawat an P1,000.00. Nagpasalamat sab sija sa negosyante na naghatag sa ija.

Pagkahuman nija istorya nangutana sija sa ako asawa sakto ba an ija gibuhat na pagdawat nan pahalipay sa ija. Taglang-an sija nan ako asawa na “pwede ra man kun kinasingkasing na taghatag tungod sa dako na pagpasalamat sa imo kabuotan, sanan ya man sab kaw kaha mangajo."  Nangutana ako asawa, “Nan umay imo taghimo sa imo P1,000.00? Ija tubag, “Tagpalit dajon nako ma’am nan litson manok, para makatilaw sab ako pamilya. An sobra ako dajon taghatag sa ako asawa para ipalit nan bugas sanan amo sud-an. Para sa ako ma’am dako karajaw na grasya sa ako adto na duyom. Tagpaigo ra sab siguro nan Dyos.” Tagtambagan sija nan ako asawa na dapat amo gajod jaon an himuon nan isa ka drayber na mabilinan nan bisan uno na butang sa ila sakyanan para sab na an mga tawo na mobisita sa ato lugar ganahan magbalikbalik para sa ato kalambuan.

Ini na hitabo way nahibayo kundili adto ran negosyante sanan an traysikol drayber na ya gani magkakilaya; sanan syempre an Ginoo na nagtan-aw sa ta-as sa katarong nan isa ka pobre na traysikol drayber. Dapat magpasalamat kita sanan mapasigarbuhon na jaoy traysikol drayber na parehas jaon ka matinud-anon sa ija pagpanerbisyo dinhi sa ato Surigao.

GILIBUTAN SA KASAPIAN GUTOM NA MGA KATAWHAN

Sinuyat ni: Norberto Betita

Sa dugay na na panahon, bisan adton nageskuyla pa ako sa sekondarya nahibayo na daan ako kabahin sa amo pagtuon na an deposito nan mga minerales dinhi sa Probinsya nan Surigao del Norte, lakip na an Syudad nan Surigao amo an isa sa pinakadako sa tibuok kalibutan. Gani jadto na mga panahon an balita perme nag-una sa mantalaan tungod sa pagsugod pag-ukay nan minahan did-on sa Isla sa Nonoc para sa isa ka projecto na pagmina nan nikil. Samtang nageskuyla pa ako sa kolehiyo nagsugod na an konstruksyon nan planta na jadto na panahon tagbalita na isa sa pinakadako na planta nan nikil sa entero kalibutan. Jadton nakaundang na ako sa kolehiyo tungod sa kalisod nakatrabho ako didto isip isa ka gwardya. Jadto na panahon nagsige pa an konstruksyon nan arang kadako na planta. Tungod sa ako trabaho nalibot nako an entero planta lakip na an minahan kay bisan hain man kami madestino. Hangtod na noabot na sa panahon na nagsugod na an operasyon sa pagluto nan nikil sanan kobalt. Nakita gajod nako an pagawas nan naggilakgilak na nikil briquettes gikan sa kumbeyor nagisayod sa barel. Gana gajod tan-awon. An kobalt ginakuha ra nila sa isa ka parte nan planta ginasuyod sab sa barel. 

An ako nahibaw-an noabot nan 4,000 ka mga empleyado an nagtrabaho didto. Notaas an ako ranggo, nahimo ako na imbestigador. An ako sweldo P542 kada buyan, magobertaym pa kami nan tag 4 ka oras kada adlaw lakip mga Domingo sanan mga adlaw na tagdeklarar na wayay trabaho. Amo na an ako madawat kada kinsinas mosubra pa nan libo. An Maestra jadto na panahon P350 ra an buyan. Grabe ka bibo an Surigao jadto na panahon, gani nahimo an Surigao na primera klase na Syudad. An mga negosyo kusog karajaw. Pero nan waya na ako didto nokalit pag undang sa mga rason kuno na:

-sensitivity of the process to the iron content of the ore,
-high energy consumption, it being a combination of pyro- and hydro-metallurgical processes; and
- low metal recoveries, ~75% nickel and ~45% cobalt. (http://dtisdn.tripod.com/nonoc.htm)

Pero may mga hugonhugon na kuno may politikanhon na rason, sanan isa pa an mga trabahante sab nagwelga pa gajod imbes kay nagkalisod pa an kompanya. 

Sukad nan jadto mingaw na sab an Surigao. Pobre na sab an mga tawo, nohinay sab and mga negosyo. An lebel nan kapobrehon na jadton 2003, 42.3 ka porsento ikapito sa pinakapobre na probinsya sa tibuok Pilipinas. Pag-abot nan 2006 noubos gamay an lebel ngadto sa 41.6 ka porsento nahimo rakan na ikasiyam sa pinakaporbe na probinsya. Pagka 2009 notaas na sab an lebel, 47.9 ka porsento ikatuyo na pinakapobre na probinsya sa entero Pilipinas. (http://www.focusonpoverty.org/poverty-in-the-philippines-poorest-provinces/).

Sa pagsugod pagbalik nan mga minahan, amo pa sab medyo noangat an ato ekonomiya. Adton 2012 an lebel nan ato kapobrehon 34.6 porsento rakan gani human na adto nahitabo an pagkadaot sa Taganito HPAL Nickel Corp jadton tuig 2011 diin tuyo ka bilyon ka pesos an kadaot. (http://www.minesandcommunities.org/article.php?a=11231). Sa ato pa jaoy gajod dako na ikatabang an mga minahan ngadto na sa ato pagasenso. Pero ika 26 gihapon kita sa pinakapobre na probinsya. 

Taglibutan kita nan bahandi na tag butang na daan nan Ginoo sa ilayon nan ato kalupaan para ato ugmaron ngadto na sa ato pag-uswag. Pero hangtod kuman dili gihapon kita gusto na magamit nato jaon sa ato pagasenso isip Probinsya ug mga lungsuranon. Sige kita reklamo na undangon kay kuno nakadaot sa ato palibot sanan kinaijahan. Mamati kita sa mga magsisibya sa lain na mga lugar na ya gani makasabot kun unoy ato taghiaguman na kalisod dinhi sa ato bunsuyan. Kun medyo nadaot an ato kadagatan tungod sa pagmina, siguro ato kwentahon kun an pagpangisda sa mga lugar na tagminahan nakatabang ba sa pagpaasenso sa ato kumonidad sanan sa ato mga pamilya kun ikumparar sa mahitabang nan minahan? An mga grasya nan Ginoo tagbahinbahin na daan nija sa kada lugar diin jadto an ija mga anak. An ato bahin amo an mga minahunon na bahandi---nikil, puthaw, kobalt, buyawan sanan iban pa. An ato pangisda dire pankunsumo ra. An dinagko na pangisda nahibahin didto sa General Santos, amo na an ila Bariles way pagkahurot kay amo may jaon ila bahin para sa ila pagasenso. Tungod kay tag-gamit nila amo na noasenso an ila Syudad kun Probinsya. Amo sab jaon sa iban na lugar, jaoy lain lain na kapahimoan na makatabang sa pagasenso.

An dapat lamang himuon nan ato gobyerno sanan mismo an mga tagija nan minahan na tana sundon pagdajao an mga balaod para malimitahan kun malikayan an kadaot sa ato palibot sanan kinaijahan. An mga tawo na naapektuhan dapat tagaan nan sakto na suporta kun pagtabang para sa pagpahiuli nan ila nawaya na kapanginabuhian. Dapat an Lungsod na apektado tagaan nan dako na bahin sa buhis para makahimo sila nan sakto na mga plano sa pagasenso nan ila lugar sanan sa ila mga katawhan. 

Dumdomon nato na dili kaya nan ato mga lunsay na lungsuranon na mga negosyante na mag himo sanan magpatukod nan dagko na minahan. Nagkinahanglan kita nan mga kapitalista na gikan sa nagkalainlain na nasyon para kabuton an ilayom nan ato lupa diin adto an tinuod na bahandi sa pagasenso. Dapat magmapasalamaton kita sa ila imbis na ato sila lisodlisoron kun bugawon palajo. Gusto ba nato na perme ra kita pobre?

Bisan kun dili pa nato jaon minahon moabot ra gihapon an panahon na madaot gajod an ato kinaijahan kay moliso man gajod an kalibutan. Uno may kaha mahitabo kun nagpabilin ra an “Jurasic” na kapalibutan, na grabe kadagko an mga mananap na makahahadlok. Hain man kaha kita manguha nan gasolina, krudo, sanan iban pa na mga sugnod kun waya pa mabali an mga kalasangan sa una na panahon na amoy nakapahimo nan ini na mga sugnod? Hain may ato gamiton para sa ato mga tag-as sanan dagko na mga edipisyo sanan mga dagko na mga bayay kun wayay mina nan semento sanan puthaw? Uno may ato gamiton para sa ato mga kuryente, sa ato mga iban pa na mga teknolohiya kun wayay mina nan buronse sanan iban pa? Dapat nato masabtan na jaon tanan tagbutang daan nan Ginoo para ato gamiton sanan pahimuslan. Siguro an ija ra gusto na dili nato abusahan. Paigoon nato na kaiban sa pagplano nan pagmina tun-an nato an mga balaod sanan sakto na mga paagi na nakasuyat na daan, labi na ang pagproteher nan kinaijahan na mas importante labaw sa tanan.

An Pilipinas amo an ikatuyo na may pinakadako na deposito nan mineral na nikil sa entero kalibutan. (http://www.geologyforinvestors.com/nickel-laterites/). An Pilipinas amo an ikalima na pinakasapian sa entero kalibutan kun kabahin na sa mga deposito nan minerales. Ini sab dinhi and pinakadako na deposito nan nikil sa entero kalibutan. (http://nickelinvestingnews.com/5850-nickel-philippines-indonesia-supply-demand-export-ban.html). An pinakadako na deposito nan nikil sa Pilipinas ini sa Nonoc Island, Syudad nan Surigao, Probinsya nan Surigao del Norte. (ww.answers.com/Q/What_is_the_largest_nickel_deposit_in_the_Philippines_that_is_found_in_an_island_of_Surigao_Del_Norte). Suma balanse, kun idugang pa nato an mga dagko na deposito nan buyawan sanan lain pa na mga minerales gilibutan gajod an ato lugar nan kasapian pero nagpabilin na gutom an ato mga katawhan. Maglaom rakan lamang kita na madajon na gajod tanan an operasyon nan mga minahan para an ato mga tawo jaoy masudlan nan trabaho ngadto na sa ila pag-asenso.

Pero kun gusto gajod nato undangon sajon ra karajaw. Moundang kita pagggamit nan mga computer. Undangon nato an paghimo nan mga tulay sanan mga sementado na karsada. Undangon nato an pagpanday nan mga sementado na mga panimayay, mga dagko na mga building, mga tagas karajaw na tower. Moundang kita pagggamit nan mga sakyanan, barko sanan iban pa. moundang kita paggamit nan gasolina, mga gas, krudo. Moundang na kita pagsakay sa eroplano. Undangon na nato an paggamit nan mga aplayansis sa ato bayay. Bijaan na nato an ato kalingawan sa mga bag-o na teknolohiya, dili na kita mag "facebook", undang na kita sa internet. Ini tanan naggamit nan bilyon-bilyon ka metrico tonelada na materyales na naggikan sa mga minahan sa entero kalibutan. Tapos balik rakan kita paghuya sa mga kahoy na bayay. Nan kay bawal man magutod nan kahoy. Ya nay ato lain mahimo, balik rakan gajod kita paghuya sa mga kuyba. Nan kay gamay ra man an kuyba sa kalibutan, hain rakan man kita? Epokrito ra kita karajaw kun molaong kita na undangon an mga minahan, pero dili kita makabija nan tanan nan jaon na mga importante na kagamitan na kaiban sa ato adlaw adlaw na pagkinabuhi.

Pero, balitaw, kun an ato balaod molaong gajod na dili pwede, na waya nay gajod ato mahimo. Magpabilin ra kita sa ato kapobrehon, kay gibalibaran man nato an grasya na taghatag nan Ginoo para sa ato.

Jaon na mga dili maihap na grasya nan minerales sa ato probinsya gihatag nan Ginoo para ato gamiton sa sakto na pamaagi, sunod sa sakto na pamalaod sanan sakto na pagtuman sa mga polisiya sa pagtabang sa mga naapektuhan. Amo na hinonoa dapat magmapasalamaton kita sa Kahitasaan sa dili masukod na bahandi na taglubong nan Ginoo sa ilayon nan ato kabukiran sanan kalupaan.

KAGANA NAN SINULTIHAN NA SINURIGAW

sinuyat ni: Norberto Betita

Baybay gikan sa Mabua ngadto na sa Malimono, Surigao del Norte

Nadani ako sa mga tag suyat ni Francis T Paredes didon sa Facebook bahin sa sinultihan na Sinurigaw na amoy tinuod na sultihonon nan mga Surigawnon. Nalipay ako na jaoy grupo na nagpasiugda na tagaan na sab pagbalik nan bili kun importansya an ato tinuod na kultura sanan an ato sinultihan isip handumanan sa ato mga kaliwatan. Kuman na panahon amo ran nawaya na an tinuod na Sinurigaw kay nasagulan na nan nagkalainlain na sinultihan. Amo na an bag-o na kaliwatan di na makasabot, bisan pa man gani an mga dagko na.

Ako ipasabot dinhi gamay na an letra na "o" na ato perme taggamit sa Sinurigao. Sa ako pagsabot bagan dili dapat jaon. An sakto amo an "w". Sa Sinurigaw na sulti an "o" di gajod puydi sabton na "w". Pero ya sab ako kasiguro kun uno gajoy tinuood na kaagi nan sulti na "Surigao". An ngayan nan ato lugar amo na gajod jaon sija kay amo na may nahibutang sa balaod.

Ako lunsay kun puro gajod na Surigawnon. Dinhi ra ako sa Surigao gikan pagkabata hantod jaon na kuman sa medyo sumasayop na bahin sa ako kinabuhi. Pagmakigistorya ako sinurigaw gajod. Nadestino ako sa una dito sa Tandag sa PNB. Jaoy sab ila sinultihan na maglibog ako. Nagdangin ako sa bata na kamangon anay an isa ka butang sa ilayon nan katre. Nolagat ra an bata, ya sija kasabot. An baja kay sa Tandag an kamangon daygon kun kayatkaton. An daygon sab sa bisaya mangirnaldo sa pasko. Ako nasabtan na jaoy gajod ato kaugalingon na sinultihan. Kagana handumon na sa dugay na mga panahon nagpabilin pa gihapon sa ako, bisan gani sa ako pamilya an pagsultihanay nan sinurigaw.

Jaoy isahay ako mabasa sa mga basahon dinhi sa ato lugar na isahay bisan an kuno Sinurigaw na sinuyat, pero nasagulan na nan binisaya. Dili man nato malikayan na mahaod an iban pero kinahanglan sab na ato dumdumon an tinuod na buot ipasabaot nan isa ka sulti. Kay posible man na jaoy mas sakto na pagpasabot nan isa ka sulti na binisaya ngadto sa Sinurigaw. Pero sa kahamok na klase-klase na tawo na noabot sanan naghuya na dinhi sa Surigao nasagulan na gajod an ato sinultihan. Pero para sa ako gana gajod gihapon na ato taga-an nan bili an Sinurigaw pinaagi sa paggamit nato sa adlaw-adlaw nato na pagsinultihanay. Kay bagan kagana gajod pamation an ato kaugalingon na sinultihan na Sinurigaw.

Sa ako pagserbisyo sa simbahan, walo ka distrito an amo tagdumaya. Abot ako sa lainlain na lugar sa Rehiyon nan Caraga, lakip pa sa Gingoog City sanan didto sa parte nan Davao. An ila mga sinultihan didto Binisaya kasagaran. Kay gusto man gajod nako na masabtan nan katawhan an ako mensahi amo na magbinisaya sab ako. Nan kay mogawas man gajod an ako pagka puro na Surigawnon amo na isahay makakatawa sila sa ako. Isahay makabantay ako. Mangajo rakan ako nan pasaylo, tapos utrohon na sab nako pagbinisaya.

Sa kagana nan sinultihan na Sinurigaw amo na nainganyo ako na magsuyat nan "blog" sa "Google" para sab mogawas an Sinurigaw na sinultihan kun pananglit an ato mga bata maghanap nan mga sinuyat pinaagi sa tinuod na Sinurigaw na panultihon. Para sab masabtan nan tibuok kalibutan na an ato bantugan na panultihon na MARAJAW KARAJAW an buot ipasabot sa iningles "MORE GOOD OR MOST GOOD".

Gusto nako na sa sunod nako na isuyat mahipakita sab nako sa pagsuyat an kagwapo nan ato lugar na natawhan. Labi na gajod an ato mga gwapo karajaw na mga baybay sanan mga langob na dapat nato mahipakita sa mga turista. Para sab na madani an iban na mga tawo sa iban na nasyon na mobisita sa ato minahal na Surigao. Pero isuyat nako sa iningles kay di man sab kita masabtan nan mga taga lain lugar. Puydi sab sagulon, iningles sanan sinurigaw. Pero dinhi ra gihapon sa ako blog na Marajaw Karajaw Surigao.

Manhinaot ako na jaoy mobasa sa ako sinuyat na ako ipaambit dinhi sa "Google", sa Facebook, sanan sa iban pa na mga pakighugoyhugoy na grupo. Bagan tagganahan na gajod hinuoon ako magsuyat nan sinurigaw.
                           
MARAJAW KARAJAW NA ADLAW SA IJO TANAN KUN HUROT MGA SURIGAWNON KUN HAIN MAN KAMO KUMAN NA ESPIDNO MAHIMUTANG KUN MAGHUYA. BASAHA NIJO INI PARA KUN JAOY DILI SAKTO NA SINURIGAW IJO AKO MAKOREHIAN.